در گفت و گو با دکتر نادر زاهدی
لیبرال دموکراسی: جناب آقای دکتر زاهدی ضمن تشکر از وقتی‌که برای این گفت‌وگو گذاشتید، همان‌طور که مطلع هستید شهبانو فرح پهلوی در پیامی به همایش سالگرد «کشف حجاب» یعنی ۱۷ دی‌ماه ۱۳۱۴ کارگروه زنان حزب مشروطه ایران (لیبرال دمکرات) فرستادند، از اهمیت آن حرکت ملی- دمکراتیک و حقوقی گفتند؛ شهبانو فرح پهلوی در پیام خود می‌گویند «زن ایرانی به برکت درایت و دوراندیشی رضاشاه بزرگ به صحنه اجتماع و تاریخ گام نهاد و با برخورداری از حقوق برابر سیاسی و اجتماعی در دوران پادشاهی شاهنشاه فقید محمدرضا شاه پهلوی، در پیشرفت و سازندگی و ترقی ایران سهمی بزرگ و سزاوار به عهده گرفت…» به دنبال این پیام که با استقبال ایران دوستان و آزادی خواهان مواجه شد، برخی از گروه‌ها و اشخاص با گرایش‌های کمونیستی- قوم‌گرایانه، اصلاح‌طلبانه و ضدسلطنتی، واکنش نشان دادند. اینان در ضمن حمله به شهبانو فرح پهلوی و نقش خاندان پهلوی در نوسازی ایران، به مسئله «کشف حجاب» هم در دوره رضاشاه پهلوی پرداخته و آن را با اظهاراتی مورد تخریب و تحریف قراردادند؛ از شما می‌خواهیم واقعیت تاریخی اقدام رضاشاه کبیر را در آزادی زنان ایرانی برایمان بازگو کنید.
دکتر نادر زاهدی: من هم از شما تشکر می‌کنم با حساسیت به واقعیت‌های تاریخی که دارید، این فرصت را در اختیار من گذاشتید که به مسئله «کشف حجاب» در آن دوران بپردازم. می‌دانید که مسئله آزادی زنان در داخل و محور پروسه نوسازی و مدرنیزاسیون رضاشاهی قرار داشت. درواقع رضاشاه پهلوی در راستای تحقق نیافتن برخی اهداف و آمال مشروطه خواهان، نخست به انتظام کشور پرداخت. سپس مسئله ایجاد دادگستری نوین و تدوین قوانین جدید مدنی و قضایی را در دستور کار خود قرارداد. در کنار آن‌ها، به مسئله آموزش‌وپرورش و احقاق حقوق انسانی زنان ایران پرداختند.
بر اساس گزارشاتی از آن تاریخی می‌دانیم در تاریخ ۱۷ دی ۱۳۱۴ رضاشاه کبیر همراه با همسر و دخترانش با پوشش جدید، در جشن دانشسرای مقدماتی دختران حضور یافته است. در آن مراسم که عده‌ای از زنان متجدد هم شرکت داشتند، پادشاه در سخنرانی خود می‌گویند «تاکنون نصف جمعیت کشور به‌حساب نیامده و خانم‌ها را از هرگونه حقی محروم کرده بودند… درصورتی‌که صرف‌نظر از وظایف مادری، آن‌ها می‌توانند دوشادوش مردها خدماتی را عهده‌دار باشند.»
در گزارش تفصیلی دیگری هم از آن مراسم می‌خوانیم «در روز ۱۷ دی‌ماه، ساعت سه و نیم پس از نیمروز اعلیحضرت رضاشاه پهلوی به همراهی علیاحضرت ملکه پهلوی، والاحضرت شاهدخت شمس پهلوی و والاحضرت شاهدخت اشرف پهلوی بدون حجاب به دانشسرای مقدماتی تشریف‌فرما شدند. در آیینی که بدین روی در دانشسرای مقدماتی برپاشده بود شمار بسیاری از زنان فرهنگی و دیگر بانوان بدون چادر بودند. اعلیحضرت رضاشاه پهلوی پس از بازدید از بخش‌های گوناگون دانشسرا، دیپلم دوشیزگانی که در رشته‌های پزشکی و مامایی فارغ‌التحصیل شده بودند را به آن‌ها دادند و در سخنرانی خود فرمودند: شما خواهران و دختران من، حالا که وارد اجتماع شده‌اید و برای سعادت خود و میهنتان گام به‌پیش نهاده‌اید باید پیوسته درراه پیشرفت وطن تلاش کنید، چه سعادت کشور و آینده ملت در دست شماست، زیرا که تربیت‌کننده نسل آینده این آب‌وخاک هستید… شرکت همسران و دختران من در جشن دانشسرای مقدماتی بدون حجاب، باید سرمشق همه زنان و دختران ایرانی، مخصوصاً خانم‌های شما وزرای مملکت باشد… ممکن است اقداماتی علیه این کار صورت بگیرد و مسئله عفت و نجابت زن را پیش بکشند؛ اما نجابت و عفت به چادر مربوط نیست. مگر میلیون‌ها زن بی‌حجاب که در ممالک خارجه هستند نانجیب‌اند؟ از این گذشته همسر من و دختران من در این کار پیش‌قدم هستند… تاکنون نصف جمعیت کشور به‌حساب نیامده و خانم‌ها از هرگونه حقی محروم بوده‌اند…درصورتی‌که صرف‌نظر از وظایف مادری می‌توانند دوشادوش مردها خدماتی را عهده‌دار باشند…
بر اساس این داده‌های تاریخی، مسئله کشف حجاب و آزادی پوشش زنان ایرانی، ایده‌ای بود که با درایت و آگاهی رضاشاه کبیر به عمل آمد.
لیبرال دموکراسی: بنابراین فرمان آزادی پوشش زنان از سوی پادشاه درواقع به این صورتی که شما بیان کردید، بخشی از ایده‌ها و اهداف نوگرایانه‌ای بوده که رضاشاه کبیر در پی آن بودند؛ یعنی دستور آمرانه‌ای و یا سخت‌گیری و یا رفتارهای غیر مدنی راجع به آزادی پوشش زنان وجود نداشته است؟
دکتر نادر زاهدی: بله درست است. در حقیقت پیش‌ازاین فرمان پادشاهی، در ایران زنانی بودند که با پوشش مدرن و در مراکز آموزشی دخترانه فعال بوده‌اند. اتفاقاً برخوردهای خشن و غیر مدنی و ضد حقوقی علیه آزادی پوشش زنان و حضور اجتماعی و آموزشی آنان از سوی سنت‌گرایان متشرع بوده که با برخوردهای توهین‌آمیز و برخوردهای فیزیکی، باعث آزار و اذیت زنان ایرانی می‌شدند. نوشته‌های تاریخی مواردی از این برخوردهای ضد زن را گزارش کرده‌اند. باز بر اساس منابع تاریخی ما از شکوائیه‌هایی خبرداریم که زنان برای مقابله با آزار سنت‌گرایان و ملایان به دستگاه‌های اداری و دولتی نوشته‌اند و در آن‌ها از مدیران و مسئولین کشوری خواسته‌اند که آنان را در برابر حملات متشرعان محافظت کنند.
هم چنان‌که روزنامه‌ها- اسناد دولتی- خاطرات شخصیت‌های فرهنگی و سیاسی و تاریخ‌نگاری دوره پهلوی پر است از گزارش و بیان واقعیت کشف حجاب توسط رضاشاه و پیش‌زمینه‌ها و اثرات آن در فرایند مدرن سازی ایران. مثلاً محمود جم در بخشی از خاطرات خود درباره کشف حجاب آورده است: شاه گفت: «این چادر و چاقچور را چطور می‌شود از بین برد؟ از وقتی‌که از ترکیه برگشتم و زن‌های آن‌ها را دیدم که دوش‌به‌دوش مردان کار می‌کنند، دیگر از هر چه چادری است، بدم می‌آید و آن‌ها را دشمن ترقی می‌دانم، عرض کردم، کار صحیحی است، باید زن را از اندرون بیرون کشید و زنجیر اسارت را از پای او برداشت. فرمودند، چطور است، از داخل دربار شروع کنیم. عرض کردم، روز افتتاح دانشسرای عالی ملکه و شاهدخت‌ها همراه اعلیحضرت شرکت کنند و به همه وزرا هم گفته شود که با بانوان خود بدون حجاب در این جشن شرکت کنند. این اولین قدم برای رفع حجاب خواهد بود. فرمودند، بروید در هیئت دولت صحبت کنید و طرح‌های لازم را بریزید. این انقلاب بزرگ باید بافکر و تدبیر صورت گیرد. موضوع در جلسه هیئت دولت مطرح شد و همه موافقت خود را اعلام کردند. روز ۱۷ دی فرارسید من و همسرم که کلاه بر سر گذاشته بود، به صحن دانشسرای عالی وارد شدیم و به‌تدریج وزرا و همسرانشان با کلاه وارد شدند و بعد اعلیحضرت فقید نطقی فرمودند: «ما میله‌های زندان را شکستیم و خانم‌ها آزاد شدند».
لازم می‌دانم یادآوری کنم که پیش از فرمان رضاشاه مبنی بر آزادی پوشش و کشف حجاب زنان، در برخی از مراکز آموزشی، معلمان بدون حجاب سنتی وجود داشت و حقوق زنان یکی از مطالبات معوق مانده مشروطه خواهان بود. همان‌طور که اشاره کردم، بی‌تردید رضاشاه هم از این مسائل آگاه بود و هم چنان‌که در سفر ترکیه هم زنان مدرن و بدون پوشش سنتی را دیده بود، آزادی اجتماعی و فرهنگی زنان ایران را در دستور کار نوگرایانه خود قراردادند.
لیبرال دموکراسی: با توجه به مسائلی که شما مطرح کردید، در حقیقت پیام شهبانو بازگویی تاریخ واقعی کشف حجاب در دوره رضاشاه کبیر و آوردن آن در میان مبارزات حق‌طلبانه و آزادی‌خواهانه ملت ایران است؛ آنجا که ایشان در پیامشان می‌گویند «به مادران خاوران، مادران پارک لاله، مادران آبان و همه مادران سوگواری می‌اندیشم که فرزندانشان در این چهار دهه تاریک به دست نیروهای ظلمت از پا درآمدند، به همه جوانانی می‌اندیشم که آرزویی جز سربلندی ایران نداشتند و درراه آزادی و رهایی جان باختند.» درواقع اقدامات نوجویانه رضاشاه پهلوی را از بند تاریخ رها و آن‌ها را در گستره عملی و مطالبات ایرانیان قرار می‌دهند؛ با این مسائل چرا این حملات علیه شهبانو سازمان‌دهی می‌شود؟ یعنی به نظر شما ریشه این برخوردهای سیاسی و رفتارها در کجاست؟
دکتر نادر زاهدی: ببینید مسئله این است که خاندان دوران‌ساز پهلوی، ایران را از حالت سنتی درآورده و به دوره مدرن و نوجویانه ای وارد ساختند. همان‌طور که پیش‌ازاین گفتم، بنیان اقدامات ایران ساز پهلوی‌ها، در تحول حقوقی- ایجاد دادگستری نوین- احقاق حقوق زنان و تأسیس آموزش‌وپرورش دختران و زنان است. این کم مسئله‌ای نیست که سنت‌گرایان و ایران ستیزان از آن به‌راحتی بگذرند. آن صداقت انسانی را هم ندارند که این پیشرفت‌ها را ببینند و به واقعیت آن‌ها اشاره کنند. درنتیجه به مقابله با آن‌ها می‌پردازند. دست به تحریفشان می‌زنند و خارج از واقعیت‌ها، تاریخ‌سازی می‌کنند. هم چنان‌که شما هم به بخشی از پیام شهبانو فرح پهلوی اشاره کردید، ایشان به‌درستی ریشه مبارزات زنان امروز ایران را در محرومیت از آزادی‌هایی می‌دانند که در عصر پهلوی به دست آورده‌اند؛ یعنی تمامی مبارزات زنان و دیگر ایرانیان برای رهایی از فاشیسم مذهبی و احقاق حقوق انسانی خود در جریان است. خوب طبیعی است که این مسائل باعث ناراحتی و تنش مخالفان خاندان پهلوی از هر طیفی می‌شود. به همین خاطر در حملاتی که علیه شهبانو است، می‌بینیم کمونیسم طرفدار شوروی در کنار اصلاح‌طلب حکومتی و قوم‌گرای وابسته به برخی کشورهای همسایه قرار می‌گیرند و باهدف گرفتن خدمات ملی و حقوقی خاندان پهلوی، سدی در برابر مبارزات آزادی‌خواهانه ملت ایران قرار می‌دهند.
لیبرال دموکراسی: جناب آقای دکتر زاهدی از وقتی‌که در اختیار ما گذاشتید و بخشی از حقایق تاریخی کشف حجاب و آزادی پوشش زنان در دوره رضاشاه پهلوی را روشن کردید، از شما سپاسگزارم.
دکتر نادر زاهدی: من هم از شما تشکر می‌کنم که با حساسیت‌های ملی و حقوقی به این مسئله پرداختید.
برگرفته از لیبرال دموکراسی
